Kilimo Cha Vitunguu maji

MAELEZO YA MSINGI KUHUSU KILIMO CHA VITUNGUU     Jifunze juu ya Constipation.

   

Vitunguu ni zao la mbogamboga na hulimwa kwa ajili ya balbu zake.

Hulimwa nyanda za baridi kwa wingi sana. Nyanda zenye joto vitunguu

hulimwa pia. Tanzania vitunguu hulimwa sana sehemu za Mang’ula, Mgeta 

na Singida. Hata hivyo vitunguu hustawi maeneo mengi yaTanzania. Vitunguu

vinaweza kulimwa mwaka mzima endapo majiyanapatikana. Vitunguu vina 

matumizi mengi sana na vina madinijoto, chuma, vitamin A, vitamin B, vitamin 

C na vitamin E. 

Halijoto

Joto linatakiwa sana kwa ajili ya ukuaji wa balbu ila joto likizidi  vitunguu

hukomaa mapema kabla balbu hazijafikia ukubwaunaostahili, hivyo 

mkulima anaweza kupata mazao kidogo. 

UTANGULIZI

Vitunguu maji hulimwa kama zao la biashara katika sehemu nyingi duniani zenye hali ya hewa ya ubaridi wastani. Zao hili lina wapatia watu shughuli za kufanya na hivyo kuwapatia kipato kuanzia kwenye

nyanja za uzalishaji hadi kwenye matumizi. Nchini Tanzania, vitunguu maji hulimwa kwenye mikoa ya Iringa wilaya ya Kilolo mpakani mwa mkoa wa Morogoro na kwenye maeneo ya mto Ruaha, mkoani Arusha sehemu za Mang’ora na Babati, Kilimanjaro, na Morogoro wilayani Kilosa sehemu za Lumuma na Malolo na baadhi ya sehemu za Mkoa wa Singida.

Hali ya Udongo

Vitunguu maji huhitaji udongo wenye rutuba, usiopasuka,

usiotuamisha maji na wenye mboji ya kutosha. Hali ya udongo katika

kipimo cha pH iwe kati ya 6.0 na 7.0.

Hali ya hewa

Hali ya hewa ifaayo ni ile ya ubaridi wastani. Joto linalohitajika ni

kati ya nyuzi joto 13 hadi 24°C ingawa kwa miche iliyoko kwenye

kitalu joto zuri ni la nyuzi 20 hadi 25°C. Joto la juu hufanikisha

utengenezaji wa kitunguu na ukaukaji.

Aina ya Vitunguu maji

Kuna aina nyingi ya vitunguu maji. Aina hizi zinaweza kutofautishwa 

kulingana na:

(i) rangi ya ganda la nje la kitunguu kilichoishavunwa;

(ii) radha (utamu au ukali) wa kitunguu chenyewe;

(iii) mahitaji ya mwanga katika uzaaji: kuna aina yenye kuhitaji

siku fupi (mwanga wa saa 10 hadi 12 kwa siku) na aina

ihitajio siku ndefu (saa 13 hadi 14 za mwanga kwa siku) ili

kuweza kuweka kitunguu. Aina ya kwanza ndiyo ilimwayo

katika nchi za tropic.

Uoteshaji miche na Upandaji

Vitunguu maji huoteshwa zaidi kwa kutumia mbegu kwenye kitalu

na kisha kupandikizwa shambani. Kiasi cha kilo 3.5 cha mbegu hutoa

miche ya kutosha kupandikiza eneo la hekta moja ya shamba.

Kusiha mbegu kwenye kitalu

Mbegu zinasiwa kwenye kitalu kilichoandaliwa vizuri. Mbegu hupandwa kwenye kina cha sentimita moja kwa kumiminwa polepole kwenye mistari/mifereji iliyoandaliwa vizuri. Kisha mbegu hufukiwa kwa kunyunyizia udongo juu ya mbegu zilizoko kwenye mifereji. Mbegu huota baada ya siku 7 hadi 10. Lakini hii hutegemeana na hali ya hewa. Kwani mbegu huweza kuechelewa kuota hadi mpaka siku 21 udongo unapokuwa wa baridi. Hali ya hewa ikiwa nzuri, mbegu

uota mapema zaidi, hata ndani ya siku 4.

Kupandikiza vitunguu shambani

Miche hupandikizwa inapokuwa na urefu wa sentimita 15 na unene

1/2 au 3/4 ya penseli kwenye shina. Miche hii huwa imetimiza umri

kati ya wiki 7 hadi 9 kulingana na matunzo. Miche inapandikizwa

kwenye nafasi ya upana wa sentimita 20 hadi 30 na nafasi ndani ya

mstari ni sentimita 10 hadi 15.

Kuandaa shamba

Kabla ya kupandikiza udongo utifuliwe vizuri na majani yaondolewe

kabisa. Kisha matuta au majaruba hutengenezwa ili kurahisisha

umwagiliaji.

Mbolea

Vitunguu maji vinamahitaji makubwa ya rutuba ya udongo. Hukua

vizuri vinapopata samadi ya kutosha kiasi cha tani 25 hadi 40. Kwa

hekta. Mbolea isambazwe shambani baada ya kupandikiza, lakini ni

vizuri zaidi kama ikichanganywa kwenye udongo kabla ya

kupandikiza. Kwa kuzingatia mazao ya tani 18 kwa hekta, vitunguu

huchukua kutoka katika udongo, kiasi cha wastani wa kilo 66, 11 na

70 za virutubisho aina ya Nitrojeni, Fosiforasi na Potasiam.

Hivyo kiasi cha mbolea kinachopendekezwa ni kilo 450 hadi 565 za

mbolea ya NPK (10-10-20) kwa hekta. Mbolea huwekwa siku 7 hadi

10 kabla ya kupandikiza. Kisha, inapendekezwa kuweka kiasi cha

kilo 13 hadi 18 za Nitrojeni baada ya wiki tatu hadi nne, ili kuongeza

ukuaji wa mimea. Upungufu wa kirutubisho cha Nitrojeni

unaharakisha ukomaaji na unapunguza ukubwa wa kitunguu.

Kirutubisho hiki kikizidi kupita kiasi huongeza ukubwa wa kitunguu

na unene wa shingo ya kitunguu, tabia ambayo upunguza ubora

Umwagiliaji:

Umwagiliaji mzuri unahitajika ili kupata vitunguu bora. Umwagiliaji

wa maji yanayokwenda chini kiasi cha sentimeta moja au zaidi kwa

wiki ni mzuri kwa kupata vitunguu vikubwa. Epuka umwagiliaji

kupita kiasi au pungufu kwani hali hii huweza kusababisha

mipasuko.

Udhibiti wa magugu

Ukuaji na mavuno yanaathirika sana endapo magugu hayata dhibitiwa

mapema. Magugu yanadhibitiwa kwa kutumia madawa ama jembe

dogo la mkono. Wakati mwingine ni mchanganyiko wa madawa,

jembe la mkono na kungolea kwa mkono.

Udhibiti wa magonjwa

1. Ugonjwa wa doa la pinki (Purple blotch)

Uanza kama doa dogo linalozama ndani ya jani na kisha

linaongezeka ukubwa na kufanya rangi ya pinki. Kiini cha ugonjwa huu huanzia kwenye mbegu na pia hubaki kwenye maozo ya majani ya vitunguu. Aina ya Red Creole inaonyesha kutoshambuliwa sana na ugonjwa huu.

Mbinu za kudhibiti ugonjwa huu ni kuendesha mzunguko (croprotation) wa muda mrefu wa mazao pamoja na kuzuia kutuama kwa maji shambani. Kupunguza msongamano wa mazao shambani na matumizi ya mbolea zenye calcium, phosphate and potassium

hupunguza kuenea kwa ugonjwa huu. Kwa upande mwingine, matumizi ya mbolea ya nitrojeni kwa wingi au kwa kiasi pungufu uongeza mlipuko wa magonjwa. Viatilifu kama vile Mancozeb hutumika kuzuia mashmbulizi ya ugonjwa huu.

2. Ukungu wa unga (powdery mildew) na wa chini (Downymildew)

Magonjwa haya hushambulia majani ya mimea shamabani na hata miche michanga. Kwenye majani kunaonekana vidoa vyeupe hasa kwenye majani makuu ya mimea michanga. Ukungu mweupe unatokea na kuongezeka kwa haraka kwenye sehemu au nyakati za baridi. Viini huishi kwenye mabaki ya mimea ya vitunguu na huweza kupeperushwa mbali na upepo. Kwenye mimea michanga ugonjwa unaweza kudhibitiwa na madawa kama mancozeb.

 3. Kuoza kwa vitunguu (bulb rots)

Hali hii inaweza kutokea shambani au wakati wa hifadhi ghalani.

Ugonjwa huu ni hatari zaidi kwenye sehemu za joto na zenye

kutuamisha maji. Ni vyema kuhakikisha kwamba shambani hakuna

hali ya kutuamisha maji na pia kwenye ghala kunakuwa na hali nzuri

ya mzuunguko wa hewa.

Udhibiti wa wadudu

Utitiri wa vitunguu (Onion thrips), Funza wa vitunguu(Onionmaggots)

na Minyoo wa vitunguu (Onion wireworms) ni miongoni

mwa wadudu wasumbufu kwenye zao la kitunguu.

1. Utitiri wa vitunguu (Onion thrips)

Hawa ni wadudu wadogodogo sana ambao hula kwa kukwaruza juu ya jani na kunyonya majimaji ya kwenye mmea. Hali husababisha kutoka kwa mikwaruzo meupe kwenye majani ya vitunguu. Mashambulizi yakizidi majani huanguka na kunyauka. Ukubwa wa 

vitunguu hupungua. Hili ni tatizo kubwa zaidi hasa wakati wa ukame kuliko wakati wa unyevu.

2. Bungua weupe (White grub)

Huyu ni aina ya funza mkubwa. Hutaga mayai yake kwenye uozo wa majani na samadi na hivyo mashamba ya vitunguu yaliyoko karibu au kwenye maeneo ya jinsi hiyo huwa kwenye hatari zaidi.

Hushambulia mizizi na kusababisha kukauka kwa mimea. Kutifulia

shamba na kuwaweka wazi wadudu hawa kunapunguza idadi yao.

3. Minyoo ya vitunguu (Onion wireworms)

Hawa ni funza ambao mayai yao hutagwa kwenye maeneo yenye

magugu. Wadudu hawa huwa ni tatizo kubwa kwenye sehemu zenye

kutuamisha maji. Kutifulia udongo ili upitishe maji vizuri pamoja na

udhibiti wa maguu ni njia nzuri ya kuwadhibiti wadudu hawa.

Uvunaji

Inapowezekana mwezi mmoja kabla ya kuvuna udongo uanze

kuondolewa polepole ili kuviacha wazi vitunguu kwa ajili ya

ukaukaji mzuri. Zoezi hili linalenga kufanya angalau theluthi moja ya

sehemu ya kitunguu kiwe hakijafunikwa na udongo kwa siku kati ya

7 hadi kumi kabla ya kuvuna ili kuharikisha ukaukaji. Vuna wakati

asilimia 75 ya shingo za vitunguu zimelala. Mara nyingi vitunguu

hung’olewa na kurundikwa kwenye matuta na baadaye kukusanywa

na kuwekwa kwa ajili ya kukata shingo. Mizizi pia inapunguzwa na

vitunguu vinajazwa kwenye magunia tayari kwa kusafirishwa

nyumbani kwa ukaushaji zaidi na kisha kuwekwa galani au kuuzwa.

Ukaushaji

Madhumuni ya kukausha ni kuvifanya vitunguu visiweze kuota kwa

muda na pia kuvifanya visiharibike. Vitunguu vilivyokauka vizuri

huwa na shingo iliyonywea vizuri na ganda kavu. Kama shingo ya

kitunguu haikukauka sawasawa kutatokea hali ya uozo.

Soko la vitunguu

Ukubwa wa vitunguu ni sifa ingaliwayo na wanunuzi. Vitunguu

vidogodogo sana au vinene sana huwa havipendwi. Vitunguu

vinavyopendwa ni vile vyenye wastani wa unene wa sentimita nne.

Vitunguu vilivyochubuka, mapacha na vyenye shingo ya chupa huwa

havipendwi. Vitunguu vilivyooza na vile vilivyobabuka na jua pia

havifai. Kwa Tanzania wakulima wengi wanauza vitunguu kwa

vipimo vya magunia na ama ndoo za plastiki. Kwa miaka kadhaa

vitunguu vimekuwa vikiuzwa kati ya shilingi 20,000/= hadi 30,000/=

kwa gunia.

Hifadhi ya vitunguu

Vitunguu vipya vilivyovunwa huwa havioti upesi. Hifadhi sahihi

hurefusha muda wa kutoota. Kwenye hifadhi ni vizuri vitunguu

vipate hewa yenye mzunguuko mzuri na ndiyo maana maghala ya

kuhifadhia vitunguu yanajengwa kama vichanja ili kuruhusu hewa

kuzunguuka hata kwa kupitia sehemu za chini. Ndani ya ghala

vitunguu humwagwa na kusambazwa kama inavyonyesha kwenye

picha namba.. Vitunguu vinaweza kuhifadhiwa kwa miezi sita au

zaidi bila kuharibika.

Mavuno

Mavuno ya vitunguu yanategeme huduma za shamba pamoja na hali

ya hewa. Vitunguu pia hutofautiana katika mavuno kulingana na aina

ya kitunguu. Kwa wastani vitunguu vinaweza kutoa mavuno kati ya

magunia 70 mpaka 90 kwa hekari moja.

 

choo kigumu